Rybkowski Jan Izydor (1912–1987), reżyser i scenarzysta filmowo-telewizyjny, scenograf, pedagog. Ur. 4 IV w Ostrowcu Świętokrzyskim, był synem Bogusława Jana, urzędnika magistrackiego na Smoleńszczyźnie, a następnie w Kielcach, oraz Kazimiery z Kostkowskich.
W r. 1930 R. wstąpił do Szkoły Sztuk Zdobniczych im. J. Mehoffera w Poznaniu, do klasy architektury wnętrz, którą ukończył w r. 1935. W czasie nauki pracował dorywczo w teatrach i operze poznańskiej, kolejno jako goniec, stolarz, malarz, maszynista i inspicjent. W r. 1935 wziął udział w zainicjowanym przez dyrektora Szkoły Sztuk Zdobniczych Karola Maszkowskiego konkursie na scenografię do sztuki Stanisława Wyspiańskiego „Akropolis” i nawiązał współpracę z teatrem w Częstochowie. W r. n. przeniósł się do Warszawy, gdzie dorywczo pracował jako asystent dekoratora i scenografa w teatrach należących do Tow. Krzewienia Kultury Teatralnej, m. in. w Teatrze Powszechnym za dyrekcji Eugeniusza Poredy. W r. 1937 wstąpił, za radą Leona Schillera, na Wydz. Reżyserii Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej (PIST) w Warszawie. Rozpoczęte studia zostały przerwane powołaniem go do Szkoły Podchorążych Piechoty. Po jej ukończeniu kontynuował studia w PIST i współpracował z L. Schillerem jako asystent scenografa w teatrach łódzkich oraz w warszawskim «Ateneum», przygotowywał również projekty scenograficzne do przedstawień dyplomowych m. in. dla Erwina Axera. W r. 1939 nawiązał pierwsze kontakty z kinematografią. W ekipie Józefa Lejtesa reżyserującego film „Hania” (wg noweli H. Sienkiewicza) troszczył się o kostiumy i był rekwizytorem. Film nie został ukończony wskutek wybuchu wojny we wrześniu 1939. Również z powodu rozpoczęcia działań wojennych R., który przygotowywał swą pracę dyplomową, nie zdążył ukończyć wydziału reżyserii PIST.
Zmobilizowany do wojska, nie brał R. bezpośrednio udziału w walkach frontowych, uniknął również niewoli. Zatrzymał się w Białymstoku zagarniętym po inwazji 17 IX 1939 przez Armię Czerwoną. Znalazł się tam w zespole Państwowego Teatru Polskiego Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Rad (1940) zorganizowanym przez Aleksandra Węgierkę. Został wykładowcą w Studio Aktorskim i głównym dekoratorem; m. in. był autorem scenografii do „Wesela Figara” P. A. C. Beaumarchais’go w reżyserii Węgierki (premiera 27 II 1941). W momencie rozpoczęcia wojny przez Niemcy przebywał wraz z zespołem w Mińsku. Po zajęciu miasta przez wojsko niemieckie, zagrożony aresztowaniem, zgłosił się na roboty przymusowe do Niemiec. Pracował w prywatnym przedsiębiorstwie w Dreźnie, przy renowacji konstrukcji mostowych. Równocześnie zajmował się amatorsko fotografią. Był świadkiem bombardowania Drezna w nocy z 12 na 13 II 1945 przez lotnictwo alianckie. W czasie wykonywania zdjęć został aresztowany i tylko wstawiennictwo szefa firmy, w której był zatrudniony (wysokiego działacza NSDAP) uchroniło go od sądu doraźnego; aparat i filmy zostały skonfiskowane. Do przeżyć wojennych R-ego nawiązują niektóre jego późniejsze filmy, m. in.: Dziś w nocy umrze miasto.
Po kapitulacji Niemiec powrócił R. rychło do kraju. Nawiązał współpracę scenograficzną z Teatrem WP w Łodzi i z teatrem «Syrena» w Warszawie. W r. 1947 zdał egzamin eksternistyczny i uzyskał uprawnienia reżysera teatralnego. W t. r. podjął współpracę z kinematografią, która stała się domeną jego dalszej działalności twórczej, organizacyjnej i pedagogicznej. W r. 1955, kiedy powstawały branżowe zespoły, w pewnym stopniu uniezależniające się od Centralnego Urzędu Kinematografii, zbiurokratyzowanego i ściśle kontrolowanego przez Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), R. został wybrany na kierownika artystycznego Zespołu Filmowego «Rytm» (1955–68). Od r. 1972 był pracownikiem naukowym (od r. 1975 docentem) Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. J. Schillera w Łodzi, pełniąc tamże w l. 1974–8 również funkcję dziekana Wydz. Reżyserskiego.
W r. 1947 jako asystent reżysera Wandy Jakubowskiej R. pracował przy realizacji „Ostatniego etapu” (1948). Debiutował jako samodzielny reżyser w r. 1949 Domem na pustkowiu (ze scenariuszem J. Iwaszkiewicza). Dramat psychologiczny oparty na przeżyciach wojennych trójki bohaterów, kreowanych przez Aleksandrę Śląską, Jerzego Śliwińskiego i Marię Gellę, został przed publiczną premierą (marzec 1950) ocenzurowany i poddany nakazanym przeróbkom. Atakowano go na Zjeździe Filmowców Polskich w Wiśle (19–22 XI 1949) «za sprzyjanie drobnomieszczańskiej moralności i propagowanie reakcyjnych postaw spod znaku A[rmii] K[rajowej]». W następnych latach swej działalności R., zwany w środowisku «Rybą», roztargniony w życiu prywatnym, cierpiący przy tym na dysgrafię, stał się jednym z najbardziej sprawnych i najpłodniejszych filmowców polskich, reżyserem kilkudziesięciu filmów kinowych i seriali telewizyjnych. Jego działalność reżyserska charakteryzowała się różnorodnością gatunkową, eklektyzmem stylistycznym, przy równej biegłości warsztatowej, celności w doborze obsady oraz promowaniu młodych talentów aktorskich. Nie wiązał się z powstającymi na rodzimym gruncie nurtami filmowymi, w tym również tzw. polską szkołą filmową, choć jego biorące wzory z neorealizmu włoskiego Godziny nadziei (1955 – wg powieści „Koniec i początek” J. Pomianowskiego, nagroda państwowa I stopnia) zalicza się obok „Pokolenia” Andrzeja Wajdy do prekursorskich dzieł tego nurtu. Twórczość R-ego obejmuje m. in.: film kostiumowy o „Halce” Warszawska premiera (1951 – wg pomysłu Miry Zimińskiej, nagroda państwowa I stopnia), i piastowskie Gniazdo (1974), dramaty wojenno-okupacyjne i z okresu «tworzenia władzy ludowej», m. in. Pierwsze dni (1951 wg powieści Bohdana Hamery „Na przykład Plewa” z Janem Ciecierskim – nagroda państwowa I stopnia), Godziny nadziei (1955), Ostatni strzał (1959), wspomniane już Dziś w nocy umrze miasto (1961 scenariusz Leona Kruczkowskiego wg pomysłu R-ego, z Andrzejem Łapickim i Beatą Tyszkiewicz, nagroda państwowa I stopnia) oraz epicki w założeniu, a ilustracyjny wobec tez ówczesnej propagandy Album polski (1970, nagroda ministra obrony narodowej). W wojennej tematyce stronił na ogół od batalistyki na rzecz dramatu psychologicznego. Tak było w filmie Kiedy miłość była zbrodnią – Rassenschande (1967, scenariusz własny – koprodukcja z Niemiecką Republiką Federalną, Berlin Zach.) oraz w Wniebowstąpieniu (1968, wg opowiadania A. Rudnickiego). Oba te filmy w marcu 1968 stały się obiektem gwałtownych ataków dyspozycyjnej krytyki i zostały wycofane z repertuaru kinowego.
Dużą popularność u widzów, mniej u krytyki, zdobyły sobie filmy o charakterze satyryczno-komediowym, m. in.: Sprawa do załatwienia (1953 – współreżyseria Jan Fethke), Nikodem Dyzma (1956, wg powieści T. Dołęgi-Mostowicza, współreżyser J. Fethke, z Adolfem Dymszą) oraz cykl komediowy: Kapelusz pana Anatola (1957), Pan Anatol szuka miliona (1959), Inspekcja pana Anatola (1959) – z Tadeuszem Fijewskim w roli tytułowej. Profesjonalna biegłość R-ego znalazła odbicie w jego ekranizacjach utworów z literatury polskiej: od monodramu Sposób bycia (1966 – wg K. Brandysa z popisową rolą A. Łapickiego) poprzez Granicę (1978, wg powieści Z. Nałkowskiej), po seriale telewizyjne klasyki polskiej. Największą popularność zdobył 13-odcinkowy serial Chłopi (1972, wg powieści W. S. Reymonta z Władysławem Hańczą w roli Boryny), Dulscy (1976, na podstawie utworów scenicznych G. Zapolskiej) oraz Rodzina Połanieckich (1978, wg H. Sienkiewicza z Anną Nehrebecką). Zrealizowany w r. 1956 Nikodem Dyzma został ponownie opracowany przez R-ego jako serial telewizyjny pt. Kariera Nikodema Dyzmy (1979, współreżyser Marek Nowicki z Romanem Wilhelmim w roli tytułowej). Seriale telewizyjne Chłopi i Rodzina Połanieckich zrealizował R. także w odrębnych wersjach kinowych: Chłopi (1973 cz. I Boryna, cz. II Jagna), wersja kinowa Rodziny Połanieckich otrzymała tytuł Marynia (1983).
Od r. 1948 do końca życia R. był członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (wielokrotny członek egzekutywy, a przez dwie kadencje sekretarz organizacji podstawowej w Zespołach Filmowych. Pełniąc te funkcje starał się – wg opinii środowiska – osiągnąć kompromis między jego interesami a postulatami władz. Poza wymienionymi już nagrodami otrzymał m. in. nagrodę I stopnia ministra kultury i sztuki w r. 1977 «za całokształt działalności reżyserskiej i pedagogicznej». R. zmarł 29 XII 1987 w Konstancinie koło Warszawy, pochowany na cmentarzu Powązkowskim (Komunalnym) w Warszawie. Był odznaczony m. in. Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski oraz Sztandarem Pracy II kl.
R. był żonaty dwukrotnie: po raz pierwszy (1941) z Lidią z Witkowskich, garderobianą Teatru Polskiego w Białymstoku, po raz drugi – z Marią ze Starzeńskich. Z pierwszego małżeństwa pozostawił syna Wojciecha.
Filmlexicon degli autori e delle opere, Roma 1962 IV; Twórcy polskiego filmu. Leksykon, W. 1986 I; – Bukowiecki L., Wspomnienie o J. Rybkowskim, „Kur. Pol.” 1988 nr 2; Eberhardt K., Entretien avec J. Rybkowski, „Image et Son” (Paris) 1964 nr 170/171; tenże, „Granica” J. Rybkowskiego, „Film” 1961 nr 33; Gerber K., Głogowski K., Między prawdą…, „Kierunki” 1983 nr 31; Historia Filmu Polskiego, Praca zbior. pod red. J. Toeplitza, S. Ozimka i R. Marszałka, W. 1974–85 III–IV; Jackiewicz A., Moja filmoteka – kino polskie, W. 1983; Janicki S., Polskie filmy fabularne 1902–1988, W. 1990; Kinematografia w Polsce Ludowej, W. 1986; Lubicz-Lisowski J., Ryba, „Stolica” 1988 nr 5 (fot.); Maniewski M., Navigare necesse est, „Film” 1988 nr 8; Michałek B., W kabarecie „Nikodem Dyzma”, „Przegl. Kult.” 1956 nr 46; Ornatowski Z., J. Rybkowski – sylwetka reżysera, „Ekran” 1977 nr 25; Toeplitz J., Dwadzieścia pięć lat filmu Polski Ludowej, W. 1969; Toeplitz K. T., Godziny Nadziei, „Nowa Kultura” 1955 nr 20; – Rybkowski J., Czy rzeczywiście martwe kamery?, „Film” 1984 nr 26; tenże, O komedii filmowej, „Kwart. Filmowy” 1956 nr 4; – Filmoteka Narodowa w W.: Filmy R-ego z l. 1949–1983, scenariusze, listy montażowe, sprawozdania Komisji Scenariuszowych Centralnego Urzędu Kinematografii i Naczelnego Zarządu Kinematografii m. in.: J. Iwaszkiewicz, J. Rybkowski Dom na pustkowiu, omówienie scenariusza, fotosy, wycinki prasowe; Muz. Kinematograficzne w Ł.: rkp. i szkice reżyserskie, zdjęcia, nagrody i dyplomy, nekrologia; – Mater. Red. PSB: Ankieta Redakcji Who’s Who Wydawnictwa Interpress z 17 IV 1979; – Relacje Marii Starzeńskiej-Rybkowskiej i Marka Nowickiego z W.
Stanisław Ozimek